PUNKT KONTROLNY NR 2

DZIELNICA ŻYDOWSKA

Wokół rynku i przy odchodzących od niego ulicach (np. Kurowskiej) zachowała się niska zabudowa. Od początku XIX w. w tym rejonie osiedlała się ludność żydowska. Do naszych czasów ocalały nieliczne część z tych domów.

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Końskowoli w połowie XVI wieku. Wiadomo, że w 1661 r. mieszkało już tu 34 Żydów, co stanowiło 6,5% wszystkich mieszkańców. Dzięki przywilejowi Elżbiety Heleny z Lubomirskich Sieniawskiej osadnictwo Żydów w mieście stało się łatwiejsze. Rezultatem tego był rozrost żydowskiej społeczności w ciągu XVIII wieku. W 1787 r. w Końskowoli żyło już 461 Żydów na 900 mieszkańców (51%). Mniej więcej w tym czasie na przełomie XVIII i XIX w. uformowała się gmina żydowska z własną synagogą oraz cmentarzem. Już w 1821 r. w Końskowoli mieszkało 693 Żydów, co stanowiło 47% wszystkich mieszkańców 1467.
Początkowo Żydzi utrzymywali się głównie z handlu i rzemiosła oraz arendy. Od XVIII w. byli także właścicielami licznych domów, placów i ogrodów. Posiadali wiele murowanych domów przy rynku i w jego bezpośrednim otoczeniu, m.in. przy ul. Kurowskiej. Żydowscy arendarze prowadzili większość działających na terenie miasta browarów, gorzelnie, winiarnie, młyny oraz zajazdy. Żydowscy rzemieślnicy przodowali w garbarstwie, krawiectwie i kuśnierstwie. W okresie rozbiorów źródłem dochodów dla wielu rodzin stało się zaopatrywanie miejscowego garnizonu rosyjskiego.
Później, pod koniec XIX w. w miasteczku działało kilka większych przedsiębiorstw prowadzonych przez Żydów, w tym kilka manufaktur wytwarzających kafle. W 1882 r. Końskowola liczyła 2776 osób, w tym 1535 Żydów (55%). Co najmniej od tego czasu przedstawiciele społeczności żydowskiej brali też aktywny udział w życiu publicznym, a jeszcze przed wybuchem I wojny światowej w Końskowoli założony został oddział Bundu.
W tym okresie w osadzie istniały dwie szkoły podstawowe. Do jednej z nich uczęszczało ok. 20 dzieci żydowskich. Zarówno Żydzi, jak i Polacy płacili składkę na utrzymanie szkoły w łącznej wysokości 49 rubli 56 kopiejek.
Na początku XX w. Końskowola liczyła 4943 mieszkańców, w tym 2930 Żydów (59%).
Po I wojnie światowej, Końskowola była osadą o charakterze rolniczym z drobnym rzemiosłem. Żydowscy kupcy i rzemieślnicy byli właścicielami większości istniejących w osadzie sklepów i zakładów usługowych. Działał młyn motorowy, który początkowo należał do Żyda Mordko Finkielsztejna, po czym znalazł się w rękach firmy „J. Ulik i ska”. W 1921 r. w Końskowoli mieszkało 876 Żydów, co stanowiło 53% wszystkich 1663 mieszkańców.
W okresie międzywojennym sytuacja Żydów w Końskowoli była bardzo trudna, a pogłębiający się kryzys ekonomiczny powodował stopniowe pogarszanie się warunków życia. Pod zarządem gminy znajdowała się murowana synagoga, zwana „Wielką”, odbudowana w 1921 r. ze zniszczeń wojennych, mała synagoga – być może był to dom modlitwy, a także mykwa, rzeźnia rytualna i cmentarz.
W Końskowoli kwitło życie polityczne – działały tu komórki wielu partii i organizacji, w tym różne ugrupowania syjonistyczne, Aguda oraz Bund. W drugiej połowie lat 30. XX w., na skutek pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego i wzrostu nastrojów antyżydowskich doszło do wystąpień skierowanych przeciwko miejscowym Żydom.
We wrześniu Końskowola została zajęta przez wojska niemieckie. Nowe władze niemieckie zaczęły stopniowo ograniczać życie żydowskiej społeczności i nakładać na nią coraz bardziej restrykcyjne zakazy i nakazy.
Prawdopodobnie między końcem 1940 r. a początkiem 1941 r. Niemcy utworzyli w Końskowoli getto, w którym oprócz mieszkańców znaleźli się także uciekinierzy z innych ośrodków. Z końskowolskiego getta Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Sobiborze lub do obozu na Majdanku. Dodatkowo, podczas likwidacji getta na terenie Końskowoli Niemcy zastrzelili od 100 do 500 osób.